Inicjatywa jednoczy organizacje pozarządowe, naukowców BAS, samorząd lokalny i biznes
Zajmujące zaledwie 0,1% terytorium Bułgarii torfowiska są jednym z najciekawszych i najbardziej różnorodnych biologicznie ekosystemów. Jeziora Krzesłowe – siedem zbiorników wodnych w Rodopach Zachodnich pomiędzy wsiami Trigrad i Mugla – położone na wysokości od 1360 do 1460 m n.p.m., należą do nielicznych jezior torfowych w naszym kraju. Datowane na czwartorzęd, powstały nad prawym brzegiem rzeki Chairskiej. Jeziora są nieziemsko piękne, zanurzone w dziwacznej roślinności i obfitujące w czystą rodopską wodę. Na wyspach torfowych zachowały się rzadkie gatunki roślin.
Czym są torfowiska i od czego zależy ich znaczenie jako ekosystemów?
Torf powstaje przez tysiące lat w warunkach beztlenowych i przy dużej wilgotności. Jest to nierozłożona roślinność, która stała się siedliskiem mchów torfowych i innych gatunków roślin. Złoża torfu nazywane są torfowiskami, a być może najważniejszą ich częścią są mchy torfowe. A jeśli powstawanie grubej warstwy torfu trwa setki, a nawet tysiące lat, to czas zaniku torfowiska w niesprzyjających warunkach jest znacznie krótszy.
Torfowiska to starożytne pochłaniacze dwutlenku węgla, oferujące schronienie ptakom wędrownym, rzadką florę i faunę oraz wyjątkową różnorodność biologiczną. Choć pokrywają zaledwie 3% powierzchni Ziemi, zawierają ponad dwukrotnie więcej węgla niż węgiel zmagazynowany we wszystkich lasach. Torfowiska chronią przed powodziami i łagodzą skutki suszy, zmniejszają ryzyko pożarów i pomagają zapewnić czystą wodę pitną.
W ostatnich stuleciach jednak postępuje ich niszczenie. Od suszenia dla rolnictwa, poprzez wywóz torfu na opał, aż po ich niszczenie na skutek budowy infrastruktury itp. Jednocześnie wykazano, że wysuszone i zdegradowane torfowiska są odpowiedzialne za 5,6% globalnych emisji CO 2 rocznie, co plasuje je powyżej emisji pochodzących z lotnictwa i żeglugi łącznie. Ponadto utrata torfowisk oznacza także utratę różnorodności biologicznej.
Torfowiska w Bułgarii
W naszym kraju zajmują łącznie powierzchnię 800-900 ha, czyli około 0,1% powierzchni kraju i są siedliskiem ponad 200 gatunków roślin nasiennych i zarodnikowych oraz ponad 120 gatunków mchów. Torfowiska występują głównie w górach, na wysokości ponad 1600 m n.p.m. i wyłącznie na skałach krzemianowych – mówi dr Raina Nacheva z Instytutu Badań nad Różnorodnością Biologiczną i Ekosystemami BAS. Podstawa geologiczna Bułgarii jest szczególnie zróżnicowana, na stosunkowo małych obszarach występują naprzemiennie skały krzemianowe i wapienne. Wraz z cechami klimatycznymi ogranicza to obszary nadające się do rozwoju torfowisk – dodaje dr Nacheva. Uczestniczyła w zespole ekspertów kierowanym przez Bułgarską Fundację na rzecz Różnorodności Biologicznej, który w 2024 roku odbył dwie wyprawy badawcze do jezior Chair Lake.
Siedem jezior rodopskich
Jeziora Krzesłowe na Rodopach Zachodnich są naturalnymi jeziorami osuwiskowymi, co z geologicznego punktu widzenia czyni je „obiektami tymczasowymi”. „ Żyją tylko kilka tysięcy lat ” – wyjaśnia hydrobiolog Ivan Hristov. Spośród nich tylko dwa zachowały swój naturalny wygląd, gdyż najmłodsze jezioro Siniya vir nadal ma charakter jeziora, a jezioro Samodivsko jest w całości zajęte przez torfowiska. Największe jeziora to Wielkie Jezioro i Kadirevi Göl, a największa wyspa torfowa znajduje się na Wielkim Jeziorze. Trzy z jezior (Kadirev göl, Sini vir i Samodivsko) mieszczą się w granicach Obszaru Chronionego „Chairski Ezera”, ale niestety poza nim pozostaje największe i szczególnie ważne dla różnorodności biologicznej, Wielkie Jezioro Göl.
Do połowy XX wieku wyspa torfowa na Wielkim Golu była torfowiskiem otoczonym łąkami. Prawdopodobnie stąd wzięła się nazwa miejscowości (od słowa krzesło – łąka , pastwisko po turecku). Okazuje się, że torf w Wielkim Gole jest stary, a sama wyspa torfowa ma prawdopodobnie co najmniej 2000-3000 lat. Poniżej znajdują się na dnie ślady innych, starszych warstw torfu. Z odwiertów wynika, że w niektórych miejscach jezioro ma głębokość 11 metrów, miejscami pod wyspą torfową słup wody dochodzi do 5 metrów, a pod nim znajduje się gruba warstwa osadów dennych.
Miejscowa ludność pamięta, jak na tych łąkach wypasano duże stada owiec i uprawiano warzywa. W latach 50. i 60. XX w jednakże Wielki i Kadirevi göl zostały przekształcone w stawy rybne. Dopóki występują ryby i siedliska są utrzymywane, zachowana jest równowaga dynamiczna. Potem jednak turzyce i wierzby zarastają krawędzie luster wodnych i wkraczają na samą torfową wyspę. Jeśli proces ten nie zostanie zatrzymany, będzie to miało szkodliwy wpływ na cenne siedlisko.
Kapsuły różnorodności biologicznej
Mając na celu długoterminową ochronę i utrzymanie torfowisk w Jeziorach Chairowych, z inicjatywy DEVIN i głównych partnerów Bułgarskiej Fundacji na rzecz Różnorodności Biologicznej, realizowany jest trzyletni projekt pod hasłem „Kapsuły różnorodności biologicznej na Rodopach”. Instytut Badań nad Różnorodnością Biologiczną i Ekosystemami BAS, Ministerstwo Środowiska Środowisko i Lasy Wojewódzki Inspektorat Środowiska i Wody – Smolan i Lasy Państwowe – m. Devin. Zgodnie z nim podejmuje się pilne działania mające na celu ochronę torfowisk: oczyszcza się odpady komunalne; opracowywany jest projekt hydrologiczny optymalnych stanów wody i rozwiązań technicznych ich utrzymania; biomasa jest pozyskiwana z roślinności wodnej do celów badawczych; opracowywana jest propozycja powiększenia Obszaru Chronionego „Chairite” o 2,2 ha.
W miarę kontynuacji badań zespół projektowy odkrywa niepokojące zmiany. W ciągu ostatnich 15 lat roślinność drzewiasta na wyspie torfowej wzrosła ponad dwukrotnie, przy czym dużą część drzew stanowi sosna zwyczajna. Okazuje się, że zajmowanie torfowisk przez sosnę białą to ogólnoświatowy trend – mówi Rumyana Ivanova z Bułgarskiej Fundacji na rzecz Różnorodności Biologicznej: „ Problem w tym, że sosna rozwija głęboki system korzeniowy, który wysysa wodę i przyczynia się do odwadniania jezior . Dodatkowo ich korzenie wbijają się w wyspę torfową i mogą wbić się w podłoże, ograniczając zdolność wyspy do swobodnego unoszenia się na powierzchni wody. Wreszcie, wzrost licznych dużych drzew (ponad 10 metrów) grozi zatopieniem wyspy .
Z tego powodu zespół ekspertów zdecydował się na wyrwanie młodych drzewek rosnących na torfowej wyspie i usunięcie kory z niektórych dużych drzew. W ten sposób będą stopniowo wysychać i opadać na wyspę, stając się odpowiednim środowiskiem do rozwoju cennych mchów torfowych.
Projekt „Kapsuły różnorodności biologicznej na Rodopach” jest bardzo dobrym przykładem połączenia wiedzy i wysiłków sektora pozarządowego, naukowców, władz lokalnych i biznesu. Jako przedstawiciel odpowiedzialnego biznesu w naszym kraju DEVIN zapewnia nie tylko wsparcie finansowe, ale także wolontariat. Udział w projekcie wpisuje się w strategię firmy „Źródło zmiany”. Realizuje zestaw działań na rzecz ochrony wód i różnorodności biologicznej na Rodopach, gdzie zlokalizowane są źródła wód mineralnych i źródlanych pod marką.
